૨. સાંખ્ય યોગ.

કૃષ્ણ અર્જુનને કહે છે કે તું શુરવીર છો અને આ સમય અને આ જગ્યા વિષાદ માટે યોગ્ય નથી; આ તો કર્તવ્ય બજાવવાનો સમય છે, તને અત્યારે વળી ક્યાથી મોહ થયો! નપુંસકતાનું મેણુ મારીને કે છે કે હૃદયની દુર્બળતા છોડી દે અને યુદ્ધ કર.

सञ्जय उवाच ।
तं तथा कृपयाऽविष्टमश्रुपूर्णाकुलेक्षणम् ।
विषीदन्तमिदं वाक्यमुवाच मधुसूदनः ॥2.1॥

સંજય ઉવાચ ।  
તં તથા કૃપયાવિષ્ટમશ્રુપૂર્ણાકુલેક્ષણમ્ ।  
વિષીડંતમિદં વાક્યમુવાચ મધુસૂદનઃ ॥

સંજય ઉવાચ: સંજય બોલ્યો; તં: તેને (અર્જુનને); તથા: તે રીતે; કૃપયા આવિષ્ટમ્: કરૂણાથી વ્યાપ્ત (દયાથી ભરાયેલો); અશ્રુપૂર્ણ: આંસુઓથી ભરાયેલી; આકુલ ઇક્ષણમ્: ઉદ્વિગ્ન નજરવાળો; વિષીડંતમ્: દુઃખી; ઇદં વાક્યમ્: આ શબ્દો; ઉવાચ: કહ્યું; મધુસૂદનઃ: શ્રીકૃષ્ણે

સંજય બોલ્યો: તે રીતે કરૂણાથી વ્યાપ્ત, આંસુઓથી ભરાયેલી ઉદ્વિગ્ન આંખોવાળું અને દુઃખી અર્જુનને શ્રી કૃષ્ણે આ શબ્દો કહ્યા.

श्री भगवानुवाच ।
कुतस्त्वा कश्मलमिदं विषमे समुपस्थितम् ।
अनार्यजुष्टमस्वर्ग्यमकीर्तिकरमर्जुन ॥2.2॥

શ્રી ભગવાન ઉવાચ ।  
કુતસ્ત્વા કશ્મલમિદં વિષમે સમુપસ્થિતમ્ ।  
અનાર્યજુષ્ટમસ્વર્ગ્યમકીર્તિકરમર્જુન ॥

શ્રી ભગવાન ઉવાચ: ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ બોલ્યા; કુતઃ: કયાથી (કેવી રીતે); ત્વા: તને; કશ્મલમ્: નીચતા, હતાશા અથવા મૂર્છા જેવી સ્થિતિ; ઇદમ્: આ (દુર્બળતા); વિષમે: આ સંકટના સમયે; સમુપસ્થિતમ્: આવી પડી છે; અનાર્યજુષ્ટમ્: અજ્ઞાની અથવા અશ્રેષ્ઠ લોકોનું વર્તન જેવી; અસ્વર્ગ્યમ્: સ્વર્ગ પ્રાપ્ત કરનારું નથી; અકીર્તિકરમ્: અપકીર્તિ લાવનારું; અર્જુન: હે અર્જુન

ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ બોલ્યા: હે અર્જુન, તને આ દુર્બળતા જેવી અવસ્થાએ આ ઘડીએ કેમ ઘેરી લીધી છે? આ તો અનાર્યોનું વર્તન છે, સ્વર્ગ પ્રાપ્તિ માટે યોગ્ય નથી અને અપકીર્તિ લાવનારું છે.

क्लैब्यं मा स्म गमः पार्थ नैतत्त्वय्युपपद्यते ।
क्षुद्रं हृदयदौर्बल्यं त्यक्त्वोत्तिष्ठ परन्तप ॥2.3॥

ક્લૈબ્યં મા સ્મ ગમઃ પાર્થ નૈતત્વય્યુપપદ્યતે ।  
ક્ષુદ્રં હૃદયદૌર્બલ્યં ત્યક્ત્વોત્તિષ્ઠ પરંતપ ॥

ક્લૈબ્યમ્: નપુંસકતા; મા સ્મ ગમઃ: તેમાં જશો નહિ, એવો પ્રયાસ પણ ન કર; પાર્થ: હે કુંતીપુત્ર અર્જુન; ન ઐતત્: આ તો નથી; ત્વયિ ઉપપદ્યતે: તારા માટે યોગ્ય; ક્ષુદ્રમ્: નીચ; હૃદય દૌર્બલ્યમ્: મનનું દુર્બળતા; ત્યક્ત્વા: ત્યજીને; ઉત્તિષ્ઠ: ઊભો થા; પરંતપ: શત્રુઓને દહન કરનાર (વીર અર્જુન)

હે પાર્થ, નપુંસકતા તરફ કદી પણ ન જઈશ. આ તારા જેવી મહાન આત્મા માટે યોગ્ય નથી. હૃદયની આ નાની અને નબળી ભાવનાને ત્યજી દે અને હે શત્રુવિનાશક, ઊભો થા!

अर्जुन उवाच ।
कथं भीष्ममहं संख्ये द्रोणं च मधुसूदन ।
इषुभिः प्रतियोत्स्यामि पूजार्हावरिसूदन ॥2.4॥

અર્જુન ઉવાચ ।  
કથં ભીષ્મમહં સંખ્યે દ્રોણં ચ મધુસૂદન ।  
ઇષુભિઃ પ્રતિયોત્સ્યામિ પૂજાર્હાવરિસૂદન ॥

અર્જુન ઉવાચ: અર્જુને કહ્યું; કથમ્: કેવી રીતે; ભીષ્મમ્: પિતામહ ભીષ્મને; અહં: હું; સંખ્યે: યુદ્ધભૂમિમાં; દ્રોણમ્ ચ: અને દ્રોણાચાર્યને પણ; મધુસૂદન: હે મધુદેનુ વિનાશક (કૃષ્ણ); ઇષુભિઃ: તીરો વડે; પ્રતિયોત્સ્યામિ: યુદ્ધ કરીશ?; પૂજાર્હૌ: જે પૂજા માટે લાયક છે; અવરિસૂદન: હે શત્રુવિનાશક

અર્જુને કહ્યું: હે કૃષ્ણ, હે શત્રુવિનાશક, હું કેવી રીતે યુદ્ધભૂમિમાં પિતામહ ભીષ્મ અને ગુરુ દ્રોણ સામે તીરો વડે યુદ્ધ કરી શકું, જ્યારે તેઓ પૂજનીય છે?

गुरूनहत्वा हि महानुभावान् श्रेयो भोक्तुं भैक्ष्यमपीह लोके ।
हत्वार्थकामांस्तु गुरूनिहैव भुञ्जीय भोगान् रुधिरप्रदिग्धान् ॥2.5॥

ગુરૂનહત્વા હિ મહાનુભાવાન્ શ્રેયો ભોક્તું ભૈક્ષ્યમપીહ લોકે ।  
હત્વાર્થીકામાંસ્તુ ગુરૂનિહૈવ ભુંજીય ભોગાન્ રુધિરપ્રદિગ્ધાન્ ॥

ગુરૂનહત્વા: ગુરોનો વહેમો વિના; હિ: નિશ્ચિતરૂપે; મહાનુભાવાન્: મહાન આત્માઓને; શ્રેયઃ: વધુ શ્રેષ્ઠ; ભોક્તુમ્: ભોજન કરવું; ભૈક્ષ્યમ્ અપિ: ભિક્ષા માગીને પણ; ઇહ લોકે: આ દુનિયામાં; હત્વા: મારીને; અર્થ કામાન્ તુ: જે ધન અને ઇચ્છાઓ માટે પ્રયત્નશીલ છે એવા ગુરોને; ઇહ એવ: અહીં જ; ભુંજીય: ભોગવીશ; ભોગાન્: ભોગો; રુધિરપ્રદિગ્ધાન્: લોહીથી ભીના થયેલા

હું માનું છું કે – આ મહાન ગુરુઓને મારીને લોહીથી ભીના થયેલા ભોગ ભોગવવા કરતા તો ભિક્ષા માગીને જીવવું વધુ શ્રેષ્ઠ છે, કારણ કે તેઓ ધન અને ભોગો માટે લલચાયેલાં હોય ત્યારે પણ તેઓ પૂજનીય છે.

न चैतद्विद्मः कतरन्नो गरीयो यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुः ।
यानेव हत्वा न जिजीविषाम स्तेऽवस्थिताः प्रमुखे धार्तराष्ट्राः ॥2.6॥

ન ચૈતદ્વિદ્મઃ કતરન્નો ગરીયોયદ્વા જયેમ યદિ वा નો જયેયુઃ ।  
યાનેવ હત્વા ન જિજિવિષામસ્તેऽવસ્થિતાઃ મુખ્યે ધાર્તરાષ્ટ્રાઃ ॥

ન ચ એતત્ વિદ્મઃ: અને અમે એ જાણતા નથી; કતરણ્ નઃ ગરીયઃ: કે અમારા માટે શું શ્રેષ્ઠ છે; યદ્વા જયેમ: શું આપણે જીતીએ; યદિ વા નઃ જયેયુઃ: કે તેઓ અમને જીતી જાય; યાન્ એવ હત્વા: જેમને મારીને પણ; ન જિજિવિષામઃ: આપણે જીવવા ઈચ્છતા નથી; તે: તે લોકો; અવસ્થિતાઃ: ઊભેલા છે; પ્રમુખે: સામે; ધાર્તરાષ્ટ્રાઃ: ધૃતરાષ્ટ્રના પુત્રો (કૌરવો)

અમે નક્કી કરી શકતા નથી કે શું અમારે માટે શ્રેષ્ઠ છે – કે આપણે જીતીશું કે તેઓ અમને. જેમને મારીને પણ જીવવા ઇચ્છતા નથી એવા કૌરવો સામે ઊભેલા છે.

कार्पण्यदोषोपहतस्वभावः पृच्छामि त्वां धर्मसंमूढचेताः ।
यच्छ्रेयः स्यान्निश्िचतं ब्रूहि तन्मे शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम् ॥2.7॥

કાર્પણ્યદોષોપહતસ્વભાવઃ પૃચ્છામિ ત્વાં ધર્મસંમૂઢચેતાઃ ।  
યચ્છ્રેયઃ સ્યન્નિશ્ચિતં બૃહિ તન્મે શિષ્યસ્તેऽહં શાધિ માં ત્વાં પ્રપન્નમ્ ॥

કાર્પણ્યદોષ ઉપહત સ્વભાવઃ: કૃપા (દયાળુપણાં) ના દોષથી દબાયેલો મારા સ્વભાવવાળો; પૃચ્છામિ ત્વાં: હું તને પૂછું છું; ધર્મ સંમૂઢ ચેતાઃ: ધર્મ વિશે સંશયગ્રસ્ત ચેતનાવાળો; યત્ શ્રેયઃ સ્યાત્: જે શ્રેયસ્કર હોય; નિશ્ચિતમ્ બૃહિ તત્ મે: એ સ્પષ્ટપણે કહો; શિષ્યઃ તેઅહમ્: હું તારો શિષ્ય છું; શાધિ: મને ઉપદેશ દે; માં ત્વાં પ્રપન્નમ્: હું તારી શરણમાં છું

હું ધર્મના વિષયમાં ભ્રમિત થયો છું અને કૃપાની અવસ્થાથી ઘેરાયો છું; હે કૃષ્ણ, હું તારો શિષ્ય છું, મને શ્રેયસ્કર શું છે એ સ્પષ્ટ રીતે કહો, મને શીખવો – હું તારી શરણમાં છું.

न हि प्रपश्यामि ममापनुद्या द्यच्छोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम्। ।
अवाप्य भूमावसपत्नमृद्धम् राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यम् ॥2.8॥

ન હિ પ્રપશ્યામિ મમાપનુદ્યા દ્યચ્છોકમુચ્છોષણમિન્દ્રિયાણામ્ ।  
અવાપ્ય ભૂમાવસપત્નમૃદ્ધં રાજ્યં સુરાણામપિ ચાધિપત્યમ્ ॥

ન હિ પ્રપશ્યામિ: હું કંઈપણ remediation (ઉપાય) જોવા નથી મળતો; મમ: મારું; અપનુદ્યા: દૂર કરી શકે એવું; દુઃખમ્: દુઃખ; યત્ શોકમ્: જે શોક છે; ઉચ્છોષણમ્ ઇન્દ્રિયાણામ્: જે ઇન્દ્રિયો (ઇન્દ્રિયશક્તિઓ)ને સુકવી નાખે છે; અવાપ્ય: પ્રાપ્ત કરીને પણ; ભૂમૌ: પૃથ્વી પર; અસપત્નમ્: જે વિરુદ્ધીઓથી મુક્ત હોય એવું; ઋદ્ધમ્: વૈભવી; રાજ્યમ્: રાજ્ય; સુરાણામ્ અપિ ચ અધિપત્યમ્: દેવોના રાજ પણ પ્રાપ્ત થયા પછી પણ

હું કંઈક આવું નથી જોઈ શકતો કે જે મારા ઇન્દ્રિયો સુધી વ્યાપ્ત એવા દુઃખ અને શોકને દૂર કરી શકે – ભલેને હું પૃથ્વી પર વિરુદ્ધીઓ વિનાનું અને વૈભવી રાજ્ય કે દેવતાઓનું અધિપત્ય પણ પ્રાપ્ત કરું.

सञ्जय उवाच ।
एवमुक्त्वा हृषीकेशं गुडाकेशः परन्तप ।
न योत्स्य इति गोविन्दमुक्त्वा तूष्णीं बभूव ह ॥2.9॥

સંજય ઉવાચ ।  
એવમુક્ત્વા હૃષીકેશં ગુડાકેશઃ પરંતપ ।  
ન યોત્સ્ય ઇતિ ગોવિંદમુક્ત્વા તૂષ્ણीं બભૂવ હ ॥

સંજય ઉવાચ: સંજય બોલ્યો; એવમુક્ત્વા: આ રીતે કહીને; હૃષીકેશમ્: શ્રીકૃષ્ણને; ગુડાકેશઃ: અર્જુન (જેને ઊંઘ પર વિજય મેળવ્યો છે); પરંતપ: શત્રુઓને પીડનારો; ન યોત્સ્ય ઇતિ: “હું યુદ્ધ નહીં કરું” એવું; ગોવિંદમ્: શ્રીકૃષ્ણને; ઉક્ત્વા: કહીને; તૂષ્ણીમ્ બભૂવ: મૌન રહી ગયો

સંજય બોલ્યો: યુદ્ધ નહીં કરું એવું કહીને અર્જુને શ્રીકૃષ્ણ સામે મૌન ધારી લીધું.

तमुवाच हृषीकेशः प्रहसन्निव भारत ।
सेनयोरुभयोर्मध्ये विषीदन्तमिदं वचः ॥2.10॥

તમુવાચ હૃષીકેશઃ પ્રહસન્નિવ ભારત ।  
સેનયોરुभयोર્મध्ये વિષીડંતમિદં વચઃ ॥

તમ્ ઉવાચ: તેને કહ્યું; હૃષીકેશઃ: શ્રીકૃષ્ણે; પ્રહસન્નિવ: હલકો સ્મિત કરીને; ભારત: હે ભારતવંશી (ધૃતરાષ્ટ્ર); સેનયોઃ ઉભયોઃ मध्ये: બંને સેના વચ્ચે; વિષીડંતમ્: દુઃખી (અર્જુનને); ઇદં વચઃ: આ શબ્દો

શ્રીકૃષ્ણે હળવા સ્મિત સાથે બંને સેના વચ્ચે દુઃખી થયેલા અર્જુનને આ શબ્દો કહ્યા.

श्री भगवानुवाच ।
अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च भाषसे ।
गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण्डिताः ॥2.11॥

શ્રી ભગવાન ઉવાચ ।  
અશોચ્યાનન્વશોચસ્ત્વં પ્રજ્ઞાવાદાંશ્ચ ભાષસે ।  
ગતાસૂનગતાસૂંશ્ચ નાનુશોચન્તિ પંડિતાઃ ॥

શ્રી ભગવાન ઉવાચ: શ્રીકૃષ્ણ બોલ્યા; અશોચ્યાન્: જેમનું શોક કરવું યોગ્ય નથી; અન્વશોચઃ ત્વં: તેમનું તું શોક કરે છે; પ્રજ્ઞાવાદાન્ ચ ભાષસે: પણ બોધપૂર્ણ શબ્દો બોલે છે; ગતાસૂન્: મૃત્યુ પામેલા; અગતાસૂન્ ચ: અને જે હજુ જીવંત છે; ન અનুশોચન્તિ: શોક કરતા નથી; પંડિતાઃ: વિવેકી મનુષ્યો

શ્રીકૃષ્ણ બોલ્યા: તું જેમનું શોક કરવું યોગ્ય નથી એવા માટે શોક કરે છે, અને તું બુદ્ધિમત્તા દર્શાવતા વચનો બોલે છે; પણ વિદ્વાનો ન તો જીવિત માટે અને ન તો મૃત્યુ પામેલાઓ માટે શોક કરતા નથી.

न त्वेवाहं जातु नासं न त्वं नेमे जनाधिपाः ।
न चैव न भविष्यामः सर्वे वयमतः परम् ॥2.12॥

ન ત્વેવાનં જાતુ નાસં ન ત્વં નૈમે જનાધિપાઃ ।  
ન ચૈવ ન ભવિષ્યામઃ સર્વે વયમતઃ પરમ્ ॥

ન ત્વ એવ અહં: અને એવું નથી કે હું; જાતુ ન આસં: ક્યારેય ન હતો; ન ત્વં: તું નથી; ન ઐમે જનાધિપાઃ: અને આ રાજાઓ નથી; ન ચ એવ ન ભવિષ્યામઃ: ન તો અમે ભવિષ્યમાં નહિ હોઈએ; સર્વે વયમ્: અમે બધા; અતઃ પરમ્: આજથી આગળ પણ

ક્યારેય એવું થયું નથી કે હું નહોતો, કે તું નહોતો, કે આ રાજાઓ નહોતા—અને ભવિષ્યમાં પણ અમે બધા રહેશું નહીં એમ નથી.

देहिनोऽस्मिन्यथा देहे कौमारं यौवनं जरा ।
तथा देहान्तरप्राप्तिर्धीरस्तत्र न मुह्यति ॥2.13॥

દેહિનોऽસ્મિન્યથા દેહે કૌમારં યુવનં જરા ।  
તથા દેહાંતરપ્રાપ્તિર્દીરસ્તત્ર ન મુહ્યતિ ॥

દેહિનઃ અસ્મિન્ દેહે: આ શરીરમાં રહેલા આત્માને; યથા: જેમ કે; કૌમારમ્: બાળપણ; યૌવનમ્: યુવન; જરા: વૃદ્ધાવસ્થા આવે છે; તથા: તેમ જ; દેહાંતર પ્રાપ્તિઃ: બીજા શરીરમાં પ્રવેશ થાય છે; ધીરઃ: સ્થિરબુદ્ધિ વ્યક્તિ; તત્ર ન મુહ્યતિ: એ બાબતમાં મૂંઝાતો નથી

શરીરમાં જીવાત્મા જેમ બાળપણ, યુવન અને વૃદ્ધાવસ્થાનો અનુભવ કરે છે, તેમજ મૃત્યુ પછી અન્ય દેહ પ્રાપ્ત થાય છે; ધીર મનુષ્ય એમાં મૂંઝાતો નથી.

मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय शीतोष्णसुखदुःखदाः ।
आगमापायिनोऽनित्यास्तांस्तितिक्षस्व भारत ॥2.14॥

માત્રાસ્પર્શાસ્તુ કૌન્તેય શીતોષ્ણસુખદુઃખદાઃ ।  
આગમાપાયિનોऽનિત્યાસ્તાંસ્તિતિક્ષસ્વ ભારત ॥

માત્રાસ્પર્શાઃ: ઇન્દ્રિયોના સંસર્ગથી થયેલા અનુભવ; શીત ઉષ્ણ સુખ દુઃખદાઃ: જેઓ શીત, ઉષ્ણ, સુખ કે દુઃખ આપે છે; આગમ-અપાયિનઃ: આવે અને જાય છે એવા; અનિત્યાઃ: સ્થાયી નથી; તાન્ તિતિક્ષસ્વ: તેમને સહન કર; ભારત: હે ભારતીય (અર્જુન)

હે અર્જુન, શીત, ઉષ્ણ, સુખ અને દુઃખ જેવી સંવેદનાઓ ઇન્દ્રિયોના સંસર્ગથી થાય છે, તેઓ સ્થાયી નથી—આવે છે અને જાય છે; તેમને ધીરજપૂર્વક સહન કર.

यं हि न व्यथयन्त्येते पुरुषं पुरुषर्षभ। ।
समदुःखसुखं धीरं सोऽमृतत्वाय कल्पते ॥2.15॥

યં હિ ન વ્યથયન્ત્યેતે પુરુષં પુરુષર્ષભ ।  
સમદુઃખસુખં ધીરં સોઽમૃતત્વાય કલ્પતે ॥

યમ્: જેને; હિ: ખરેખર; ન વ્યથયન્તિ એતે: આ (શીત, ઉષ્ણ વગેરે) વ્યથિત નથી કરતા; પુરુષમ્: એવા પુરુષને; પુરુષર્ષભ: હે શ્રેષ્ઠ પુરુષ; સમદુઃખસુખમ્: સુખ અને દુઃખમાં સમભાવ ધરાવનાર; ધીરમ્: ધીરસ્વભાવવાળો; સઃ અમૃતત્વાય કલ્પતે: એ મોક્ષ માટે પાત્ર બને છે

હે અર્જુન, જે પુરુષ સુખ અને દુઃખમાં સમભાવ રાખે છે અને આ સંસારી અસરોથી વ્યથિત થતો નથી, એવો ધીર મનુષ્ય અમરત્વ (મોક્ષ) માટે લાયક બને છે.

नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः ।
उभयोरपि दृष्टोऽन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः ॥2.16॥

નાસતો વિદ્યતે ભાવો નાભાવો વિદ્યતે સતઃ ।  
ઉભયોરપિ દૃષ્ટોઽન્તસ્ત્વનયોસ્ટત્વદર્શિભીઃ ॥

ન અસતઃ વિદ્યતે ભાવઃ: અસ્તિત્વ ન હોવા વાળાનું અસ્તિત્વ હોઈ શકતું નથી; ન અભાવઃ વિદ્યતે સતઃ: અને જે સત્ય છે તેનું નાસ્તિત્વ નથી; ઉભયોઃ અપિ: બંનેના માટે પણ; દૃષ્ટઃ અંતઃ: અંત (સત્યતાનું તત્ત્વ); અનયોઃ તત્વદર્શિભિઃ: તત્વના દર્શન કરનાર વિદ્વાનો દ્વારા જણાયું છે

અસત્યનું અસ્તિત્વ નથી અને સત્યનું નાશ નથી – આ બંનેનો તત્વદૃષ્ટિથી જ્ઞાન વિદ્વાનોને પ્રાપ્ત થાય છે.

अविनाशि तु तद्विद्धि येन सर्वमिदं ततम् ।
विनाशमव्ययस्यास्य न कश्चित् कर्तुमर्हति ॥2.17॥

અવિનાશિ તુ તદ્વિદ્ધિ યેન સર્વમિદં તતમ્ ।  
વિનાશમવ્યયસ્યાસ્ય ન કશ્ચિત્કર્તુમર્હતિ ॥

અવિનાશિ તુ તત્ વિદ્ધિ: એ જાણ કે એ અવિનાશી છે; યેન સર્વમ્ ઇદમ્ તતમ્: જેના દ્વારા આ બધું વ્યાપ્ત છે; અવ્યયસ્ય અસ્ય: એ અક્ષય (અવિનાશી) માટે; વિનાશમ્: વિનાશ; ન કશ્ચિત્કર્તુમ્ અર્હતિ: કોઈ કરી શકતો નથી

જેનાથી સમગ્ર જગત વ્યાપ્ત છે તે આત્મા અવિનાશી છે – તેનો વિનાશ કોઈ કરી શકે તેટલું શક્ય નથી.

अन्तवन्त इमे देहा नित्यस्योक्ताः शरीरिणः ।
अनाशिनोऽप्रमेयस्य तस्माद्युध्यस्व भारत ॥2.18॥

અંતવંત ઇમે દેહા નિત્યસ્યોક્તાઃ શરીરિણઃ ।  
અનાશિનોऽપ્રમેયસ્ય તસ્માદ્યુધ્યસ્વ ભારત ॥

અંતવંતઃ ઇમે દેહાઃ: આ દેહો નાશવંત છે; નિત્યસ્ય: જે આત્મા શાશ્વત છે; શરીરિણઃ: શરીરધારી આત્માના; અનાશિનઃ: જેને નષ્ટ કરવો અશક્ય છે; અપ્રમેયસ્ય: અને જે અપરિમિત છે; તસ્માત્ યુધ્યસ્વ: તેથી યુદ્ધ કર; ભારત: હે અર્જુન

આ દેહો નાશ પામનારા છે, જ્યારે આત્મા નિત્ય, અવિનાશી અને અપરિમિત છે – તેથી હે અર્જુન, યુદ્ધ કર.

य एनं वेत्ति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हतम् ।
उभौ तौ न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते ॥2.19॥

યા એનં વેત્તિ હંતારં યશ્ચૈનં મન્યતે હતમ્ ।  
ઉભૌ તૌ ન વિજાનીતો નાયં હંતિ ન હન્યતે ॥

યા એનં વેત્તિ હંતારં: જે તેને મારી શકે એવો માને છે; યઃ ચ એનં મન્યતે હતમ્: કે જેણે તેને માર્યો છે એવું માને છે; તૌ ઉભૌ ન વિજાનીતઃ: તે બંને જાણતા નથી; ન અયં હંતિ ન હન્યતે: આ આત્મા ન તો મારી શકે છે કે ન તો મરે છે

જે આત્માને મારનાર માને છે અથવા મરેલો માને છે – તે બંને અજ્ઞાની છે; આત્મા ન તો કોઈને મારે છે, ન તો પોતે મરે છે.

न जायते म्रियते वा कदाचि न्नायं भूत्वा भविता वा न भूयः ।
अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो न हन्यते हन्यमाने शरीरे ॥2.20॥

ન જયતે મ્રિયતે વા કદાચિત્ નાયં ભૂત્વા ભવિતા વા ન ભૂયઃ ।  
અજો નિત્યઃ શાશ્વતોऽયં પુરાણો ન હન્યતે હન્યમાને શરીરે ॥

ન જયતે: જન્મતો નથી; મ્રિયતે વા: કે મરતો નથી; કદાચિત્: ક્યારેય નહીં; ન અયમ્ ભૂત્વા ભવિતા વા ન ભૂયઃ: આ આત્મા ન તો આથી પહેલા જન્મે છે કે પછી રહેશે; અજઃ: જન્મ રહિત છે; નિત્યઃ: નિત્ય છે; શાશ્વતઃ: અશાશ્વત નથી – શાશ્વત છે; પુરાણઃ: સદાય રહેલો છે; ન હન્યતે: તેને મરવામાં આવતું નથી; હન્યમાને શરીરે: દેહના વિનાશ સમયે પણ

આ આત્મા ન તો જન્મે છે કે ન મરે છે, એ નિત્ય, અજન્મા, શાશ્વત અને પુરાતન છે – દેહ નષ્ટ થાય ત્યારે પણ આત્માનું વિનાશ થતું નથી.

वेदाविनाशिनं नित्यं य एनमजमव्ययम् ।
कथं स पुरुषः पार्थ कं घातयति हन्ति कम् ॥2.21॥

વેત્ત્યેનં નિત્યમવધ્યં ન હન્યતે હન્યમાને શરીરે ।  
કથમ્ સ પુરુષઃ પાર્થ કં ઘાતયતિ હંતિ કમ્ ॥

વેત્તિ એનં: જે આ આત્માને જાણે છે; નિત્યમ્ અવધ્યમ્: શાશ્વત અને અવિનાશી; ન હન્યતે: જેનું વાસ્તવમાં કંઇ નષ્ટ થતું નથી; હન્યમાને શરીરે: દેહ નષ્ટ થતો હોય ત્યારે પણ; કથમ્: કેવી રીતે; સઃ પુરુષઃ: એવો પુરુષ; કં ઘાતયતિ: કોઈને મારી શકે છે? હંતિ કમ્: અથવા કોઈને મારે?

હે પાર્થ, જે વ્યક્તિ આત્માને નાશરહિત અને શાશ્વત જાણે છે, તે પછી તે કોઈને કેવી રીતે મારી શકે છે? અથવા કોને મારવાનો વિચાર પણ કેવી રીતે કરી શકે છે?

वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्णाति नरोऽपराणि ।
तथा शरीराणि विहाय जीर्णा न्यन्यानि संयाति नवानि देही ॥2.22॥

વાસાંસિ જીર્ણાનિ યથા વિહાય નવાનિ ગૃહ્ણાતિ નરોऽપરાણિ ।  
તથા શરીરાણિ વિહાય જીર્ણાન્યન્યાની સંયાતિ નવાનિ દેહી ॥

વાસાંસિ જીર્ણાનિ: જૂનાં કપડાં; યથા વિહાય: જેમકે ત્યજીને; નવાનિ ગૃહ્ણાતિ નરઃ અપરાણિ: મનુષ્ય બીજા નવા કાપડ ધારણ કરે છે; તથા: તેમ જ; શરીરાણિ જીર્ણાનિ વિહાય: જૂનાં દેહ ત્યજીને; અન્યાનિ નવાનિ સંયાતિ: બીજાં નવા દેહ પ્રાપ્ત કરે છે; દેહી: આત્મા

જેમ મનુષ્ય જૂનાં કપડાં છોડીને નવા પહેરે છે, તેમ આત્મા જૂનાં દેહ ત્યજીને નવા દેહ ધારણ કરે છે.

नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः ।
न चैनं क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुतः ॥2.23॥

નૈનં છિન્દન્તિ શસ્ત્રાણિ નૈનં દહતિ પાવકઃ ।  
ન ચૈનં ક્લેદયન્તિ આપો ન શોષયતિ મારુતઃ ॥

નૈનમ્ છિન્દન્તિ શસ્ત્રાણિ: શસ્ત્રો તેને કાપી શકતા નથી; નૈનમ્ દહતિ પાવકઃ: અગ્નિ તેને બળી શકે તેટલો નથી; ન ચૈનમ્ ક્લેદયન્તિ આપઃ: પાણી તેને ભીંજવી શકતું નથી; ન શોષયતિ મારુતઃ: પવન તેને સુકવી શકતો નથી

આ આત્માને ન તો શસ્ત્રો કાપી શકે છે, ન અગ્નિ બળી શકે છે, ન પાણી ભીંજવી શકે છે, ન પવન તેને સુકવી શકે છે.

अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च ।
नित्यः सर्वगतः स्थाणुरचलोऽयं सनातनः ॥2.24॥

અચ્છેદ્યોऽયમદાહ્યોऽયમક્લેદ્યોऽશોષ્ય એવ ચ ।  
નિત્યઃ સર્વગતઃ સ્થાણુરચલોऽયં સનાતનઃ ॥

અચ્છેદ્યઃ અયમ્: આ કાપી ન શકાય એવો છે; અદાહ્યઃ: બળી ન શકાય એવો છે; અક્લેદ્યઃ: ભીંજાઈ ન શકે એવો છે; અશોષ્યઃ: સુકવી ન શકાય એવો છે; નિત્યઃ: શાશ્વત છે; સર્વગતઃ: સર્વત્ર વ્યાપ્ત છે; સ્થાણુઃ: અડગ છે; અચલઃ: હલન ચલન વિહીન છે; સનાતનઃ: શાશ્વત છે

આ આત્મા કાપી શકાયો નથી, બળી શકે તેટલો નથી, ભીંજાઈ કે સુકવી પણ શકાતો નથી; તે શાશ્વત, સર્વવ્યાપક, સ્થિર, અચલ અને સનાતન છે.

अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते ।
तस्मादेवं विदित्वैनं नानुशोचितुमर्हसि ॥2.25॥

અવ્યક્તોऽયમચિંત્યોऽયમવિકાર્યોऽયમુચ્યતે ।  
તસ્માદેવં વિદિત્વૈનં નાનુશોચિતુમર્હસિ ॥

અવ્યક્તઃ અયમ્: આ આત્મા અવ્યક્ત (અદૃશ્ય) છે; અચિંત્યઃ: મનનથી grasp કરી શકાયો નથી; અવિકાર્યઃ: જેનામાં કોઈ પરિવર્તન થતું નથી; ઉચ્યતે: એવો કહેવાય છે; તસ્માત્: તેથી; એવં વિદિત્વા: આ રીતે જાણીને; એનમ્: આ આત્માને; ન અનુશોચિતુમ્ અર્હસિ: તારે તેના માટે શોક કરવો યોગ્ય નથી

આ આત્મા અવ્યક્ત છે, વિચાર શક્ય નથી અને અવિકારી છે – તેથી તું તેના માટે શોક ન કરવો યોગ્ય છે.

अथ चैनं नित्यजातं नित्यं वा मन्यसे मृतम् ।
तथापि त्वं महाबाहो नैवं शोचितुमर्हसि ॥2.26॥

અથ ચૈનં નિત્યજાતં નિત્યં વા મન્યસે મૃતમ્ ।  
તથાપિ ત્વં મહાબાહો નૈવં શોચિતુમર્હસિ ॥

અથ ચ એનમ્: અથવા જો તું આ આત્માને; નિત્યજાતમ્: સદાય જન્મતો; નિત્યમ્ મૃતમ્ વા મન્યસે: કે હંમેશા મરતો હોવાનું માને છે; તથાપિ: તોબદ્ધા છતાં પણ; ત્વં મહાબાહો: હે શક્તિશાળી અર્જુન; ન શોચિતુમ્ અર્હસિ: તારે શોક કરવો યોગ્ય નથી

અને જો તું માનતું હો કે આ આત્મા હંમેશા જન્મે છે અને મરે છે, તોય હે મહાબાહુ, તારે તેનો શોક કરવો યોગ્ય નથી.

जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्य च ।
तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि ॥2.27॥

જાતસ્ય હિ ધ્રુવો મૃત્યુર્ધ્રુवं જન્મ મૃતસ્ય ચ ।  
તસ્માદપરિહાર્યેઽર્થે ન ત્વં શોચિતુમર્હસિ ॥

જાતસ્ય હિ ધ્રુવઃ મૃત્યુઃ: જે જન્મે છે તેનો મરણ નિશ્ચિત છે; મૃતસ્ય ધ્રુવમ્ જન્મ: અને જે મરે છે તેનો પુનર્જન્મ પણ નિશ્ચિત છે; તસ્માત્: તેથી; અપરિહાર્યે અર્થે: જે ટાળી શકાય તેમ નથી તે બાબતમાં; ન ત્વં શોચિતુમ્ અર્હસિ: તારે શોક કરવો યોગ્ય નથી

જેમ જન્મનારાનું મરણ ચોક્કસ છે અને મૃત્યુ પછી જન્મ પણ ચોક્કસ છે, એથી ટાળી ન શકાય તેવા આ તથ્ય માટે તારે શોક કરવો યોગ્ય નથી.

अव्यक्तादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि भारत ।
अव्यक्तनिधनान्येव तत्र का परिदेवना ॥2.28॥

અવ્યક્તાદીની ભૂતાની વ્યક્તમધ્યાની ભારત ।  
અવ્યક્તનિધનાન્યેવ તત્ર કા પરિદેવના ॥

અવ્યક્તાદીની ભૂતાની: તમામ જીવોનુ આરંભ અવ્યક્ત (અજ્ઞાત)માંથી થાય છે; વ્યક્તમધ્યાની: મધ્યમાં તે દેખાય છે (દૃશ્યરૂપે જીવંત); અવ્યક્તનિધનાનિ: અને તેમનો અંત પણ અજ્ઞાત (અવ્યક્ત)માં થાય છે; તત્ર કા પરિદેવના: તો તેમાં શું શોક કરવાનો?

હે અર્જુન, જીવોનાં જન્મ પહેલાં તેઓ અજ્ઞાત (અવ્યક્ત) હતા, જીવન દરમ્યાન દેખાઈ પડે છે અને મૃત્યુ પછી ફરી અજ્ઞાત બને છે – તો પછી શોક શેનો?

आश्चर्यवत्पश्यति कश्चिदेन माश्चर्यवद्वदति तथैव चान्यः ।
आश्चर्यवच्चैनमन्यः श्रृणोति श्रुत्वाप्येनं वेद न चैव कश्चित् ॥2.29॥

આશ્ચર્યવત્પશ્યતિ કશ્ચિદેનમાશ્ચર્યવદ્વદતિ તથાૈવ ચાન્યઃ ।  
આશ્ચર્યવચ્ચૈનમન્યઃ શ્રણોતિ શ્રુત્વાપ્યેનં વેદ ન ચૈવ કશ્ચિત્ ॥

આશ્ચર્યવત્ પશ્યતિ: કોઈ તેને આશ્ચર્યરૂપે જુએ છે; આશ્ચર્યવત્ વદતિ: બીજો તેને આશ્ચર્યરૂપે વર્ણવે છે; આશ્ચર્યવત્ શ્રણોતિ: કોઈ તેને આશ્ચર્યરૂપે સાંભલે છે; શ્રુત્વા અપિ: સાંભળ્યા બાદ પણ; એનમ્ ન વેદ: તેને જાણતો નથી; ચ ન કશ્ચિત્: અને કોઈ પણ નહિ

આ આત્મા વિશે કોઈ આશ્ચર્યથી જુએ છે, બીજો આશ્ચર્યથી સમજાવે છે, ત્રીજો આશ્ચર્યથી સાંભળે છે – છતાં પણ તેને સાચી રીતે જાણતો કોઈ નથી.

देही नित्यमवध्योऽयं देहे सर्वस्य भारत ।
तस्मात्सर्वाणि भूतानि न त्वं शोचितुमर्हसि ॥2.30॥

દેહી નિત્યમવધ્યોઽયં દેહે સર્વસ્ય ભારત ।  
તસ્માત્સર્વાણિ ભૂતાનિ ન ત્વં શોચિતુમર્હસિ ॥

દેહી: આત્મા; નિત્યમ્ અવધ્યઃ અયમ્: હંમેશાં મારી ન શકાય એવો છે; દેહે સર્વસ્ય: દરેક જીવના દેહમાં; તસ્માત્ સર્વાણિ ભૂતાનિ: તેથી બધા જીવમાત્ર માટે; ન ત્વં શોચિતુમ્ અર્હસિ: તારે શોક કરવો યોગ્ય નથી

હે અર્જુન, દરેક દેહમાં રહેલો આત્મા અવિનાશી છે અને મારી શકાયો નથી – તેથી તારે કોઈ પણ જીવ માટે શોક કરવો યોગ્ય નથી.

स्वधर्ममपि चावेक्ष्य न विकम्पितुमर्हसि ।
धर्म्याद्धि युद्धाछ्रेयोऽन्यत्क्षत्रियस्य न विद्यते ॥2.31॥

સ્વધર્મમપિ ચાવેક્ષ્ય ન વિકમ્પિતુમર્હસિ ।  
ધર્મ્યાદ્ધિ યુદ્ધાછ્રેયોઽન્યત્ક્ષત્રિયસ્ય ન વિદ્યતે ॥

સ્વધર્મમપિ અવેક્ષ્ય: તારો જાતિધર્મ પણ જોતા; ન વિકમ્પિતુમ્ અર્હસિ: તું ડગવાનું યોગ્ય નથી; ધર્મ્યાત્ હિ યુદ્ધાત્: ધર્મસંગત યુદ્ધ કરતા; ક્ષત્રિયસ્ય: ક્ષત્રિય માટે; અન્યત્ શ્રેયઃ ન વિદ્યતે: બીજું શ્રેષ્ઠ કંઈ નથી

તારું જાતિધર્મ પણ જોતા, તારે ડગવું યોગ્ય નથી; કારણ કે ક્ષત્રિય માટે ધર્મયુક્ત યુદ્ધ કરતા શ્રેષ્ઠ બીજું કંઈ હોઈ શકે નહીં.

यदृच्छया चोपपन्नं स्वर्गद्वारमपावृतम् ।
सुखिनः क्षत्रियाः पार्थ लभन्ते युद्धमीदृशम् ॥2.32॥

યદૃચ્છયાચોપપન્નં સ્વર્ગદ્વારમપાવૃતમ્ ।  
સુખિનઃ ક્ષત્રિયાઃ પાર્થ લભન્તે યુદ્ધમ્ ઈદૃશમ્ ॥

યદૃચ્છયા ઉપપન્નમ્: યદૃચ્છાથી પ્રાપ્ત થયેલું; સ્વર્ગદ્વારમ્ અપાવૃતમ્: સ્વર્ગના દ્વાર જેવું ખુલ્લું છે એવું; સુખિનઃ ક્ષત્રિયાઃ: નસીબદાર ક્ષત્રિયોને; પાર્થ: હે પાર્થ; લભન્તે: પ્રાપ્ત થાય છે; યુદ્ધમ્ ઈદૃશમ્: આવું યુદ્ધ

હે પાર્થ, નસીબદાર ક્ષત્રિયોને આવું યદૃચ્છાથી મળેલું અને સ્વર્ગના દ્વાર જેવું યુદ્ધ મળતું હોય છે.

अथ चैत्त्वमिमं धर्म्यं संग्रामं न करिष्यसि ।
ततः स्वधर्मं कीर्तिं च हित्वा पापमवाप्स्यसि ॥2.33॥

અથ ચેત્ત્વમિમં ધર્મ્યં સંગ્રામં ન કરિષ્યસિ ।  
તતઃ સ્વધર્મં કીર્તિં ચ હિત્વા પાપમવાપ્સ્યસિ ॥

અથ ચેત્ ત્વમ્: જો તું; ઇમં ધર્મ્યમ્ સંગ્રામમ્: આ ધર્મયુક્ત યુદ્ધને; ન કરિષ્યસિ: નહીં લડીશ; તતઃ: તો; સ્વધર્મમ્ કીર્તિં ચ: તારો જાતિધર્મ અને યશ; હિત્વા: ગુમાવી; પાપમ્ અવાપ્સ્યસિ: પાપ કમાશે

જો તું આ ધર્મયુક્ત યુદ્ધ નહિ લડીશ, તો તારો ધર્મ અને માન ગુમાવીને તું પાપના ભાગીદાર બનશે.

अकीर्तिं चापि भूतानि कथयिष्यन्ति तेऽव्ययाम् ।
संभावितस्य चाकीर्तिर्मरणादतिरिच्यते ॥2.34॥

અકીર્તિં ચાપિ ભૂતાનિ કથયિષ્યન્તિ તેऽવ્યયામ્ ।  
સંભાવિતસ્ય ચાકીર્તિર્મરણાદતિરિચ્યતે ॥

અકીર્તિં ચ અપિ: અને બદનામીને પણ; ભૂતાનિ કથયિષ્યન્તિ: લોકો તારા વિશે કહેશે; તેઽવ્યયામ્: અને એ ક્યારેય ન ભૂલાશે; સંભાવિતસ્ય: માનવાળા મનુષ્ય માટે; અકીર્તિઃ: બદનામી; મરણાત્ અતિરિચ્યતે: મૃત્યુ કરતાં પણ વધુ ખરાબ છે

જ્યાં માનવાળા માટે બદનામિ મૃત્યુ કરતાં પણ વધારે દુઃખદાયી હોય છે, ત્યાં તારા વિષે લોકો કદી ન ભૂલાવાની બદનામી કહેશે.

भयाद्रणादुपरतं मंस्यन्ते त्वां महारथाः ।
येषां च त्वं बहुमतो भूत्वा यास्यसि लाघवम् ॥2.35॥

ભયાદ્રણાદુપરતં મન્સ્યન્તે ત્વાં મહારથાઃ ।  
યેષાં ચ ત્વં બહુમતો ભૂત્વા યાસ્યસિ લાઘવમ્ ॥

ભયાત્ રણાત્ ઉપરતમ્: યુદ્ધમાંથી ડરથી પીછેહઠ કરનાર; મંસ્યન્તે ત્વામ્: તેઓ તને માનશે; મહારથાઃ: મહાન યોદ્ધાઓ; યેષામ્ ત્વં બહુમતઃ: જેમના માટે તું માન પામેલો છે; ભૂત્વા: બનીને પણ; યાસ્યસિ લાઘવમ્: અપમાન મેળવશે

મહાન યોદ્ધાઓ, જેમનો તું માન પામેલો છે, તેઓ એવું માને કે તું યુદ્ધથી ડરીને પીછેહઠ કરી છે – અને તને અપમાન મળશે.

अवाच्यवादांश्च बहून् वदिष्यन्ति तवाहिताः ।
निन्दन्तस्तव सामर्थ्यं ततो दुःखतरं नु किम् ॥2.36॥

અવાચ્યવાદાંશ્ચ બહૂન્વદિષ્યન્તિ તવાહિતાઃ ।  
નિંદન્તસ્તવ સામર્થ્યં તતો દુઃખતરં નુ કિમ્ ॥

અવાચ્યવાદાન્ ચ: અશોભન વચનો; બહૂન્ વદિષ્યન્તિ: ઘણાં લોકો કહેશે; તવ અહિતાઃ: તારા શત્રુઓ; નિંદન્તઃ તવ સામર્થ્યમ્: તારી ક્ષમતા કે નિપુણતાનું નિંદન કરતા; તતઃ દુઃખતરમ્ કિમ્: એ કરતાં વધુ દુઃખદાયી શું હોઈ શકે?

તારા શત્રુઓ તારી ક્ષમતા પર શંકા કરીને તારા વિષે અશોભન વચનો કહેશે – એ કરતાં વધુ દુઃખદાયી બીજું શું હોઈ શકે?

हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं जित्वा वा भोक्ष्यसे महीम् ।
तस्मादुत्तिष्ठ कौन्तेय युद्धाय कृतनिश्चयः ॥2.37॥

હતો વા પ્રાપ્સ્યસિ સ્વર્ગં જીત્વા વા ભોક્ષ્યસે મહીમ્ ।  
તસ્માદુત્તિષ્ઠ કૌન્તેય યુદ્ધાય કૃતનિશ્ચયઃ ॥

હતઃ વા: જો તું મારવામાં આવે; પ્રાપ્સ્યસિ સ્વર્ગમ્: તો સ્વર્ગ પામે છે; જિત્વા વા: અને જો તું જીતે; ભોક્ષ્યસે મહીમ્: તો પૃથ્વી પર રાજ્ય ભોગવે છે; તશ્માત્ ઉત્તિષ્ઠ: તેથી ઊભો થા; કૌન્તેય: હે કુંતીપુત્ર; યુદ્ધાય કૃતનિશ્ચયઃ: યુદ્ધ માટે નક્કી મનથી

જો તું મરે તો સ્વર્ગ મળશે, અને જો તું જીતીશ તો રાજ્ય – એથી, હે અર્જુન, તું યુદ્ધ માટે નિશ્ચયપૂર્વક ઊભો થા.

सुखदुःखे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ ।
ततो युद्धाय युज्यस्व नैवं पापमवाप्स्यसि ॥2.38॥

સુખદુઃખે સમે કૃત્વા લાભાલાભૌ જયાજપયૌ ।  
તતો યુદ્ધાય યુજ્યસ્વ નૈવં પાપમવાપ્સ્યસિ ॥

સુખદુઃખે સમે કૃત્વા: સુખ અને દુઃખને સમાન માનીને; લાભાલાભૌ: લાભ અને નુકસાનને પણ; જયાજપયૌ: જીત કે હારને પણ; તતઃ યુદ્ધાય યુજ્યસ્વ: પછી યુદ્ધ માટે તૈયાર થા; નૈવમ્ પાપમ્ અવાપ્સ્યસિ: આવું કરવાથી તું પાપ નહિ કરેશે

સુખ-દુઃખ, લાભ-નુકસાન અને જીત-હારને સમાન માનીને તું યુદ્ધ કર – આ રીતે તું પાપમાંથી બચી જશે.

एषा तेऽभिहिता सांख्ये बुद्धिर्योगे त्विमां श्रृणु ।
बुद्ध्यायुक्तो यया पार्थ कर्मबन्धं प्रहास्यसि ॥2.39॥

એષા તેઽભિહિતા સાંખ્યે બુદ્ધિર્યોગે ત્વિમાં શ્રૃણુ ।  
બુદ્ધ્યા યુક્તો યયા પાર્થ કર્મબન્ધં પ્રહાસ્યસિ ॥

એષા તેઽભિહિતા: આ તને કહી દેવાઈ છે; સાંખ્યે બુદ્ધિઃ: જ્ઞાનયોગ પ્રમાણેની બુદ્ધિ; યોગે તુ ઇમામ્ શ્રૃણુ: હવે યોગ પ્રમાણેની બુદ્ધિ સાંભળ; બુદ્ધ્યા યુક્તઃ: જેના દ્વારા સજ્જ થાય છે; યયા કર્મબન્ધમ્ પ્રહાસ્યસિ: જેના દ્વારા તું કર્મના બંધનમાંથી છૂટે છે

હે પાર્થ, મેં તને સાંખ્ય (જ્ઞાનયોગ) મુજબ બુદ્ધિ સમજાવી – હવે તું યોગબુદ્ધિ સાંભળ, જેના દ્વારા તું કર્મબંધથી મુક્ત થઈ શકે છે.

नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते ।
स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात् ॥2.40॥

નેહાભિક્રમનાશોઽસ્તિ પ્રતિવાયો ન વિદ્યતે ।  
સ્વલ્પમપ્યસ્ય ધર્મસ્ય ત્રાયતે મહતો ભયાત્ ॥

ઇહ અભિક્રમનાશઃ ન અસ્તિ: અહીં આરંભનો નાશ થતો નથી; પ્રત્યવાયઃ ન વિદ્યતે: વિપરીત પરિણામ પણ નથી; સ્વલ્પમ્ અપિ અસ્ય ધર્મસ્ય: આ યોગના ધર્મનો થોડો પણ અભ્યાસ; ત્રાયતે મહતઃ ભયાત્: મહાન ભયથી બચાવે છે

આ યોગમાર્ગમાં આરંભનો નાશ થતો નથી અને વ્યર્થ જતા નથી—even થોડી પ્રગતિ પણ માનવીને મહાન ભયથી બચાવી શકે છે.

व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरुनन्दन ।
बहुशाखा ह्यनन्ताश्च बुद्धयोऽव्यवसायिनाम् ॥2.41॥

વ્યવસાયાત્મિકા બુદ્ધિરેકેહ કુરુનંદન ।  
બહુશાખા હ્યનંતાશ્ચ બુદ્ધયોઽવ્યવસાયિનામ્ ॥

વ્યવસાયાત્મિકા બુદ્ધિઃ: એકનિષ્ઠ બુદ્ધિ; એક ઇહ: અહીં (યોગમાર્ગમાં) એકમાત્ર ધ્યેય પર ટકી રહે છે; કુરુનંદન: હે કુરૂવંશના આનંદદાતા (અર્જુન); બહુશાખાઃ હિ: અનેક શાખાઓવાળી છે; અનંતાઃ ચ: અનંત છે; બુદ્ધયઃ અવ્યવસાયિનામ્: એકાગ્રતા વિનાના લોકોની બુદ્ધિઓ

હે અર્જુન, યોગમાં સ્થિર બુદ્ધિ એકમાત્ર ધ્યેય પર કેન્દ્રીય હોય છે, જ્યારે અસ્થિર મનવાળા લોકોની બુદ્ધિ અનેક દિશાઓમાં વિખેરાયેલી અને અસંખ્ય હોય છે.

यामिमां पुष्पितां वाचं प्रवदन्त्यविपश्चितः ।
वेदवादरताः पार्थ नान्यदस्तीति वादिनः ॥2.42॥

યામિમાં પુષ્પિતાં વાચં પ્રવદન્ત્યવિપશ્ચિતઃ ।  
વેદવાદરતાઃ પાર્થ નાન્યદસ્તીતિવાદિનઃ ॥

યામિમાં પુષ્પિતાં વાચં: જે સુંદર વચનો બોલે છે; પ્રવદન્તિ અવિપશ્ચિતઃ: તે અજ્ઞાની લોકો કહે છે; વેદવાદરતાઃ: જે વેદના શબ્દપ્રિય રટણમાં રત છે; પાર્થ: હે પાર્થ; ન અન્યત્ અસ્તિ ઇતિ વાદિનઃ: ‘આ સિવાય બીજું કંઈ નથી’ એમ માને છે

હે પાર્થ, વિદ્વાન ન હોય એવા લોકો વેદોના પુષ્પિત વચનોમાં રમાય છે અને માને છે કે એ જ બધું છે – અન્ય કશું નથી.

कामात्मानः स्वर्गपरा जन्मकर्मफलप्रदाम् ।
क्रियाविशेषबहुलां भोगैश्वर्यगतिं प्रति ॥2.43॥

કામાત્માનઃ સ્વર્ગપરા જન્મકર્મફલપ્રદામ્ ।  
ક્રિયાવિશેષબહુલાં ભોગૈશ્વર્યગતિં પ્રતિ ॥

કામાત્માનઃ: ભોગલાલચમાં ફરેલાં; સ્વર્ગપરાઃ: સ્વર્ગને મુખ્ય ધ્યેય માનનારા; જન્મકર્મફલપ્રદામ્: પુનર્જન્મ અને કર્મફળ આપનારા કર્મોમાં લિપ્ત; ક્રિયાવિશેષબહુલામ્: વિશિષ્ટ વિધી-વિધાનોથી ભરપૂર; ભોગૈશ્વર્યગતિમ્ પ્રતિ: ભોગ અને વૈભવ તરફ દોરી જાય એવી

આ લોકો ભોગલાલચવાળા અને સ્વર્ગને ધ્યેય માનનારા હોય છે, અને ભોગ-વૈભવની ઈચ્છાથી કર્મકાંડમાં લાગેલા હોય છે.

भोगैश्वर्यप्रसक्तानां तयापहृतचेतसाम् ।
व्यवसायात्मिका बुद्धिः समाधौ न विधीयते ॥2.44॥

ભોગૈશ્વર્યપ્રસક્તાનાં તયાપહૃતચેતસામ્ ।  
વ્યવસાયાત્મિકા બુદ્ધિઃ સમાધૌ ન વિધીયતે ॥

ભોગૈશ્વર્યપ્રસક્તાનામ્: ભોગ અને વૈભવમાં લાગેલા લોકોને; તયા અપહૃત ચેતસામ્: જેના દ્વારા તેમનું મન ખેંચાઈ ગયું છે; વ્યવસાયાત્મિકા બુદ્ધિઃ: સ્થિર બુદ્ધિ; સમાધૌ ન વિધીયતે: ધ્યાનમાં સ્થિર થતી નથી

ભોગ અને વૈભવમાં જે લોકો નું મન ઘૂમી ગયું છે, તેમની બુદ્ધિ સમાધિમાં સ્થિર થતી નથી.

त्रैगुण्यविषया वेदा निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन ।
निर्द्वन्द्वो नित्यसत्त्वस्थो निर्योगक्षेम आत्मवान् ॥2.45॥

ત્રૈગુણ્યવિષયા વેદા નિસ્ત્રૈગુણ્યો ભવાર્જુન ।  
નિર્દ્વંદ્વો નિત્યસત્ત્વસ્થો નિર્યોગક્ષેમ આત્મવાન્ ॥

ત્રૈગુણ્યવિષયાઃ વેદાઃ: વેદો ત્રણ ગુણોની (સત્વ, રજસ, તમસ) બાબતોથી ભરપૂર છે; નિસ્ત્રૈગુણ્યઃ ભવ અર્જુન: હે અર્જુન, તું ત્રણ ગુણોથી પર થા; નિર્દ્વંદ્વઃ: દ્વંદ્વોથી મુક્ત; નિત્યસત્ત્વસ્થઃ: સદા સત્ત્વગુણમાં સ્થિત; નિરયોગક્ષેમઃ: સંપત્તિ મેળવવા અને જાળવવાની ચિંતા રહિત; આત્મવાન્: આત્મમય

હે અર્જુન, તું ત્રણ ગુણોથી પર થા; તું દ્વંદ્વોથી મુક્ત, સ્થિર સત્ત્વમાં રહેનાર, ભોગ-સંપત્તિની ચિંતા વગર આત્મનિષ્ઠ થા.

यावानर्थ उदपाने सर्वतः संप्लुतोदके ।
तावान्सर्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः ॥2.46॥

યાવાનર્થ ઉદપાને સર્વતઃ સંપ્લુતોદકે ।  
તાવાન્સર્વેષુ વેદેષુ બ્રાહ્મણસ્ય વિજાનતઃ ॥

યાવાન્ અર્થઃ ઉદપાને: જેટલો લાભ કૂવામાંથી મળે; સર્વતઃ સંપ્લુત ઉદકે: જયારે બધે પાણીથી ભરેલા જળાશય હોય; તાવાન્ સર્વેષુ વેદેષુ: એટલો જ લાભ તમામ વેદોમાંથી; બ્રાહ્મણસ્ય વિજાનતઃ: જે બ્રાહ્મણ (જ્ઞાની) સમજે છે તેના માટે

જેમ અનેક જળાશયો હોઈ ત્યારે એક નાના કૂવામાંથી ઘણું મેળવવાનું રહેતું નથી, તેમ જ, જ્ઞાની માટે સમગ્ર વેદોમાંથી પણ વિશેષ મળતું નથી.

कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन ।
मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि ॥2.47॥

કર્મણ્યેવાધિકારસ્તે મા ફલેષુ કદાચન ।  
મા કર્મફલહેતુર્ભૂર્મા તે સંગોઽસ્ત્વકર્મણિ ॥

કર્મણિ યેવ અધિકારઃ તેઃ: તારો અધિકાર માત્ર કર્મ કરવાના ઉપર છે; મા ફલેષુ કદાચન: ફળ પર ક્યારેય નહિ; મા કર્મફલહેતુઃ ભૂઃ: કર્મના ફળને હેતુ બનાવતો નહિ; મા તેઃ સંગઃ અસ્તુ અકર્મણિ: કૃત્યનો ત્યાગ કરવો નહિ

તું માત્ર કર્મ કર, ફળની આશા રાખે નહિ – અને તું કામ ન કરવાની (આળસની) જોડ પણ ન લગાવ.

योगस्थः कुरु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा धनञ्जय ।
सिद्ध्यसिद्ध्योः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते ॥2.48॥

યોગસ્થઃ કુરુ કર્માણિ સંગં ત્યક્ત્વા ધનંજય ।  
સિદ્ધ્યસિદ્ધ્યોઃ સમો ભૂત્વા સમત્વં યોગ ઉચ્યતે ॥

યોગસ્થઃ: યોગમાં સ્થિત રહીને; કુરુ કર્માણિ: તું કર્મ કર; સંગં ત્યક્ત્વા: ફળની આસક્તિ છોડીને; ધનંજય: હે ધન જીતનાર; સિદ્ધિ-અસિદ્ધ્યોઃ સમઃ ભૂત્વા: સફળતા અને નિષ્ફળતામાં સમાન રહીને; સમત્વં યોગ ઉચ્યતે: આ સમત્વને યોગ કહે છે

હે અર્જુન, યોગસ્થ થઈને તું ફળની ચિંતા વિના કર્મ કર, સફળતા અને નિષ્ફળતામાં સમત્વ રાખ – આ સમત્વ યોગ છે.

दूरेण ह्यवरं कर्म बुद्धियोगाद्धनञ्जय ।
बुद्धौ शरणमन्विच्छ कृपणाः फलहेतवः ॥2.49॥

દૂરેણ હ્યવરં કર્મ બુદ્ધિયોગાદ્ધનંજય ।  
બુદ્ધૌ શરણમન્વિચ્છ કૃપણાઃ ફલહેતવઃ ॥

દૂરેણ હિ અવરં કર્મ: માત્ર ફળ માટે કરાયેલું કર્મ ઘણી હદે નીચું છે; બુદ્ધિયોગાત્: બુદ્ધિયુક્ત યોગ કરતાં; ધનંજય: હે અર્જુન; બુદ્ધૌ શરણમ્ અન્વિચ્છ: બુદ્ધિમાં શરણ શોધ; કૃપણાઃ ફલહેતવઃ: ફળ માટે કર્મ કરનારા દયનીય છે

હે અર્જુન, ફળની ઇચ્છાથી કરેલું કર્મ બુદ્ધિથી કરેલા યોગ કરતા ઘણું નીચું છે – તું બુદ્ધિમાં શરણ લો, કારણ કે ફળની લાલચમાં કર્મ કરનારા કૃપણ છે.

बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुकृतदुष्कृते ।
तस्माद्योगाय युज्यस्व योगः कर्मसु कौशलम् ॥2.50॥

બુદ્ધિયુક્તો જહાતીહ ઉભે સુકૃતદુષ્કૃતે ।  
તસ્માદ્યોગાય યુજ્યસ્વ યોગઃ કર્મસુ ઔકૌશલમ્ ॥

બુદ્ધિયુક્તઃ: બુદ્ધિથી યુક્ત મનુષ્ય; જહાતિ ઇહ: અહીં (આ જીવનમાં) ત્યાગ કરે છે; ઉભે સુકૃત-દુષ્કૃતે: સુકૃત (સારા કર્મ) અને દુષ્કૃત (ખરાબ કર્મ) બંને; તસ્માત્ યોગાય યુજ્યસ્વ: તેથી તું યોગમાં રત થા; યોગઃ કર્મસુ ઔકૌશલમ્: યોગ એ કર્મોમાં કુશળતા છે

બુદ્ધિથી યુક્ત મનુષ્ય સુકૃત અને દુષ્કૃત બંનેનો ત્યાગ કરે છે, એટલે યોગમાં રત થા – કારણ કે યોગ એટલે કર્મમાં કુશળતા.

कर्मजं बुद्धियुक्ता हि फलं त्यक्त्वा मनीषिणः ।
जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः पदं गच्छन्त्यनामयम् ॥2.51॥

કર્મજં બુદ્ધિયુક્તા હિ ફલં ત્યક્ત્વા મનીષિણઃ ।  
જન્મબંધવિનિર્મુક્તાઃ પદં ગચ્છન્ત્યनामયમ્ ॥

કર્મજં ફલં ત્યક્ત્વા: કર્મથી ઉત્પન્ન થતા ફળનો ત્યાગ કરીને; બુદ્ધિયુક્તાઃ મનીષિણઃ: બુદ્ધિથી યુક્ત જ્ઞાની મનુષ્યો; જન્મબંધ વિનિર્મુક્તાઃ: જન્મના બંધનથી મુક્ત થઈને; પદમ્ અનામયમ્ ગચ્છન્તિ: દુઃખરહિત સ્થાને જાય છે

બુદ્ધિથી યુક્ત જ્ઞાની મનુષ્યો કર્મફળનો ત્યાગ કરીને જન્મનાં બંધનોથી મુક્ત થાય છે અને સુખમય સ્થિતિને પામે છે.

यदा ते मोहकलिलं बुद्धिर्व्यतितरिष्यति ।
तदा गन्तासि निर्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च ॥2.52॥

યદા તે મોહકલિલં બુદ્ધિર્વ્યતિતરિષ્યતિ ।  
તદા ગન્તાસિ નિર્વેદં શ્રોતવ્યસ્ય શ્રુતસ્ય ચ ॥

યદા બુદ્ધિઃ વ્યતિતરિષ્યતિ: જ્યારે તારી બુદ્ધિ પાર થઇ જશે; મોહકલિલમ્: મોહના કાદવમાંથી; તદા ગન્તાસિ નિર્વેદમ્: ત્યારે તું વૈરાગ્ય પામશે; શ્રોતવ્યસ્ય શ્રુતસ્ય ચ: સાંભળવાનું હોય કે સાંભળેલું હોય તે બધાથી

જ્યારે તારી બુદ્ધિ મોહના કાદવને પાર કરશે, ત્યારે તું સાંભળવાનું હોય કે સાંભળેલું હોય તે બધામાંથી વૈરાગ્ય પામશે.

श्रुतिविप्रतिपन्ना ते यदा स्थास्यति निश्चला ।
समाधावचला बुद्धिस्तदा योगमवाप्स्यसि ॥2.53॥

શ્રુતિવિપ્રતિપન્ના તે યદા સ્થાસ્યતિ નિશ્ચલા ।  
સમાધાવચલા બુદ્ધિસ્તદા યોગમવાપ્સ્યસિ ॥

શ્રુતિવિપ્રતિપન્ના: વેદવાણીથી વિચલિત થતી; તે બુદ્ધિઃ: તારી બુદ્ધિ; યદા નિશ્ચલા સ્થાસ્યતિ: જ્યારે અચળ થઇને સ્થિર રહેશે; સમાધૌ અચલા: ધ્યાનમાં અડગ બને; તદા યોગમ્ અવાપ્સ્યસિ: ત્યારે તું યોગ પ્રાપ્ત કરશે

જ્યારે તારી બુદ્ધિ વેદનાં શબ્દપ્રપંચોથી ઊંચી উঠে સ્થિર અને સમાધિમાં અચળ બની જશે, ત્યારે તું સાચો યોગ પ્રાપ્ત કરશે.

अर्जुन उवाच ।
स्थितप्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केशव ।
स्थितधीः किं प्रभाषेत किमासीत व्रजेत किम् ॥2.54॥

અર્જુન ઉવાચ ।  
સ્થિતપ્રજ્ઞસ્ય કા ભાષા સમાધિસ્થસ્ય કેશવ ।  
સ્થિતધીઃ કિં પ્રભાષેત કિમાસીત વ્રજેત કિમ્ ॥

સ્થિતપ્રજ્ઞસ્ય કા ભાષા: સ્થિર બુદ્ધિ ધરાવનાર મનુષ્યની ઓળખ કેવી?; સમાધિસ્થસ્ય: જે ધ્યાનમાં સ્થિર છે; કેશવ: હે કેશવ; સ્થિતધીઃ કિમ્ પ્રભાષેત: તે કેવી રીતે બોલે છે?; કિમ્ આસીત્ વ્રજેત્ કિમ્: કેવી રીતે બેસે છે? અને ચાલે છે?

અર્જુન કહે છે: હે કેશવ! સ્થિર બુદ્ધિવાળો મનુષ્ય કે જે સમાધિમાં સ્થિર છે તેની ઓળખ શું છે? તે કેવી રીતે બોલે, બેઠો હોય, કે ચાલે છે?

श्री भगवानुवाच ।
प्रजहाति यदा कामान् सर्वान् पार्थ मनोगतान् ।
आत्मन्येवात्मना तुष्टः स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते ॥2.55॥

શ્રીભગવાન ઉવાચ ।  
પ્રજહાતિ યદા કામાન્સર્વાન્પાર્થ મનોગતાન્ ।  
આત્મન્યેવાત્મના તુષ્ટઃ સ્થિતપ્રજ્ઞસ્તદોચ્યતે ॥

પ્રજહાતિ યદા સર્વાન્ કામાન્: જ્યારે માણસ તમામ ઈચ્છાઓનો ત્યાગ કરે છે; પાર્થ મનોગતાન્: હે પાર્થ, મનમાં ઊપજેલી; આત્મનિ ઎વ આત્મના તુષ્ટઃ: આત્મામાં પોતે તૃપ્ત રહે છે; સ્થિતપ્રજ્ઞઃ તદા ઉચ્યતે: ત્યારે તેને સ્થિર બુદ્ધિ ધરાવનાર કહેવાય છે

હે પાર્થ, જ્યારે માણસ મનમાં ઊપજેલી તમામ ઈચ્છાઓનો ત્યાગ કરીને પોતાનાં આત્મામાં તૃપ્ત રહે છે, ત્યારે તેને સ્થિતપ્રજ્ઞ કહે છે.

दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः ।
वीतरागभयक्रोधः स्थितधीर्मुनिरुच्यते ॥2.56॥

દુઃખેષુ અનુદ્વિગ્નમનાઃ સુખેષુ વિગતસ્પૃહઃ ।  
વીતરાગભયક્રોધઃ સ્થિતધીઃ મુનિઃ ઉચ્યતે ॥

દુઃખેષુ અનુદ્વિગ્નમનાઃ: દુઃખોમાં જેનું મન વિચલિત નથી થતું; સુખેષુ વિગતસ્પૃહઃ: અને સુખમાં આસક્તિથી મુક્ત છે; વીતરાગભયક્રોધઃ: જે રાગ, ભય અને ક્રોધથી મુક્ત છે; સ્થિતધીઃ મુનિઃ ઉચ્યતે: તે સ્થિર બુદ્ધિ ધરાવતો ઋષિ કહેવાય છે

દુઃખમાં અચળ અને સુખમાં આસક્તિ વિનાનું મન, જે રાગ, ભય અને ક્રોધથી મુક્ત છે – એ મનુષ્ય સ્થિર બુદ્ધિ ધરાવતો કહેવાય છે.

यः सर्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत्प्राप्य शुभाशुभम् ।
नाभिनन्दति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥2.57॥

યઃ સર્વત્ર અનભિસ્નેહઃ તત્તત્ પ્રાપ્ય શુભાશુભમ્ ।  
નાભિનંદતિ ન દ્વેષ્ટિ તస్య પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ॥

યઃ સર્વત્ર અનભિસ્નેહઃ: જે સર્વત્ર આસક્તિ વગર છે; શુભાશુભમ્ તત્ તત્ પ્રાપ્ય: સુખ-દુઃખ જે કંઈ મળે; ન અભિનંદતિ ન દ્વેષ્ટિ: ન તો તે ખુશ થાય છે, ન દુઃખી થાય છે; તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા: તેની બુદ્ધિ સ્થિર કહેવાય છે

જે મનુષ્ય સુખ કે દુઃખમાં પણ આસક્ત થતો નથી, આનંદ કે દુઃખ અનુભવે નહિ – તેની બુદ્ધિ સ્થિર કહેવાય છે.

यदा संहरते चायं कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः ।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥2.58॥

યદા સંહરતે ચાયં કૂર્મોઽઙ્ગાનીવ સર્વશઃ ।  
ઇન્દ્રિયાણી ઇન્દ્રિયાર્થેભ્યઃ તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ॥

યદા અયમ્ સંહરતે: જ્યારે આ મનુષ્ય અટકાવે છે; સર્વશઃ અંગાનીવ કૂર્મઃ: પોતાના અંગોને ખેંચી લેતો કાચબો જેમ; ઇન્દ્રિયાણિ ઇન્દ્રિયાર્થેભ્યઃ: ઇન્દ્રિયોને વિષયોથી પાછી ખેંચી લે છે; તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા: તેની બુદ્ધિ સ્થિર કહેવાય છે

જેમ કાચબો પોતાના અંગોને ખેંચી લે છે, તેમ જ્યારે મનુષ્ય પણ પોતાની ઇન્દ્રિયોને વિષયોથી પરત ખેંચી લે છે, ત્યારે તેને સ્થિર બુદ્ધિ ધરાવતો કહેવાય છે.

विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः ।
रसवर्जं रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते ॥2.59॥

વિષયા વિનિવર્તન્તે નિરાહારસ્ય દેહિનઃ ।  
રસવર્જં રસોઽપ્યસ્ય પરં દૃષ્ટ્વા નિવર્તતે ॥

વિષયાઃ વિનિવર્તન્તે: વિષયો (ભૌતિક રસ) દૂર થઈ જાય છે; નિરાહારસ્ય: જે ઇન્દ્રિયોનું પાલન કરતો નથી; દેહિનઃ: શરીરધારી માટે; રસવર્જમ્: વિષયોની આસક્તિ તો રહે છે; રસઃ અપિ અસ્ય: એ આસક્તિ પણ; પરમ્ દૃષ્ટ્વા: પરમ તત્ત્વના અનુભવ પછી; નિવર્તતે: નષ્ટ થઈ જાય છે

વિષયો ત્યાગથી દૂર થઇ જાય છે, પણ વિષયોની આસક્તિ બાકીની રહે છે; પરંતુ પરમ તત્ત્વના અનુભવ પછી એ આસક્તિ પણ નાશ પામે છે.

यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः ।
इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः ॥2.60॥

યતતો હ્યપિ કૌન્તેય પુરુષસ્ય વિપશ્ચિતઃ ।  
ઇન્દ્રિયાણિ પ્રમાથીનિ હરણ્તિ પ્રસભં મનઃ ॥

યતતઃ અપિ: ભલે પ્રયત્નશીલ હોય; વિપશ્ચિતઃ: વિવેકી પુરુષ પણ; ઇન્દ્રિયાણિ પ્રમાથીનિ: અત્યંત બળવાન ઇન્દ્રિયઓ; કૌન્તેય: હે કૌન્તેય (અર્જુન); પ્રસભમ્ મનઃ હરણ્તિ: મનને જોરથી ખેંચી લે છે

હે અર્જુન, વિવેકી અને પ્રયત્નશીલ પુરુષનું મન પણ બળવાન ઇન્દ્રિયો દ્વારા જોરથી ખેંચાઈ શકે છે.

तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः ।
वशे हि यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥2.61॥

તાનિ સર્વાણિ સંયમ્ય યુક્ત આસીત મત્પરઃ ।  
વશે હિ યસ્યેન્દ્રિયાણિ તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ॥

તાનિ સર્વાણિ સંયમ્ય: બધી ઇન્દ્રિયોને નિયંત્રિત કરીને; યુક્તઃ આસીત: સંયમી રહીને રહેવું જોઈએ; મત્પરઃ: જેનો ધ્યેય માત્ર હું છું; યસ્ય ઇન્દ્રિયાણિ વશે: જેના માટે ઇન્દ્રિયો નિયંત્રણમાં છે; તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા: તેની બુદ્ધિ સ્થિર કહેવાય છે

જેનાં બધી ઇન્દ્રિયો નિયંત્રણમાં છે અને જે મને જ અર્પિત છે, તેવી સંયમી વ્યક્તિની બુદ્ધિ સ્થિર કહેવાય છે.

ध्यायतो विषयान्पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते ।
सङ्गात् संजायते कामः कामात्क्रोधोऽभिजायते ॥2.62॥

ધ્યાયતઃ વિષયાન્પુંસઃ સંગસ્તેષૂપજાયતે ।  
સંગાત્સંજયતે કામઃ કામાત્ક્રોધોઽભિજાયતે ॥

ધ્યાયતઃ વિષયાન્ પુંસઃ: મનુષ્ય જ્યારે વિષયોમાં મન લગાવે છે; સંગઃ ઉપજાયતે: ત્યારે તેમાં આસક્તિ થાય છે; સંગાત્ સંજયતે કામઃ: આસક્તિમાંથી ઈચ્છા જન્મે છે; કામાત્ ક્રોધઃ અભિજાયતે: અને ઈચ્છાથી ક્રોધ જન્મે છે

વિષયોની આસક્તિ ઈચ્છા અને પછી ક્રોધમાં બદલાય છે – આ ક્રમથી માણસ પતન પામે છે.

क्रोधाद्भवति संमोहः संमोहात्स्मृतिविभ्रमः ।
स्मृतिभ्रंशाद् बुद्धिनाशो बुद्धिनाशात्प्रणश्यति ॥2.63॥

ક્રોધાદ્ ભવતિ સંમોહઃ સંમોહાત્ સ્મૃતિવિભ્રમઃ ।  
સ્મૃતિભ્રંશાત્ બુદ્ધિનાશો બુદ્ધિનાશાત્ પ્રણશ્યતિ ॥

ક્રોધાત્ ભવતિ સંમોહઃ: ક્રોધથી મોહ (વિવેકભ્રમ) થાય છે; સંમોહાત્ સ્મૃતિવિભ્રમઃ: મોહથી સ્મૃતિ ભ્રમાઈ જાય છે; સ્મૃતિભ્રંશાત્ બુદ્ધિનાશઃ: સ્મૃતિ ગુમાવતા બુદ્ધિ નષ્ટ થાય છે; બુદ્ધિનાશાત્ પ્રણશ્યતિ: બુદ્ધિ નષ્ટ થતાં મનુષ્ય સંપૂર્ણપણે પતન પામે છે

ક્રોધથી મોહ, મોહથી સ્મૃતિભ્રમ, સ્મૃતિભ્રમથી બુદ્ધિનાશ અને અંતે મનુષ્યનું પૂર્ણ પતન થાય છે.

रागद्वेषवियुक्तैस्तु विषयानिन्द्रियैश्चरन् ।
आत्मवश्यैर्विधेयात्मा प्रसादमधिगच्छति ॥2.64॥

રાગદ્વેષવિયુક્તૈસ્તુ વિષયાનિ ઇન્દ્રિયૈશ્ચરન્ ।  
આત્મવશ્યૈર્વિધેયાત્મા પ્રસાદમધિગચ્છતિ ॥

રાગદ્વેષ વિયુક્તૈઃ: રાગ અને દ્વેષથી મુક્ત થયેલી; વિષયાનિ ઇન્દ્રિયૈઃ ચરન્: વિષયોમાં ઇન્દ્રિયોથી વર્તતો; આત્મવશ્યૈઃ: આત્માના નિયંત્રણમાં રહેલી ઇન્દ્રિયોથી; વિધેયાત્મા: વિધાનશીલ મનવાળો; પ્રસાદમ્ અધિગચ્છતિ: શાંતિ અને પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત કરે છે

જે મનુષ્ય રાગદ્વેષથી મુક્ત થઈને પોતાના નિયંત્રિત ઇન્દ્રિયોથી વિષયોમાં વર્તે છે, તે શાંતિ પ્રાપ્ત કરે છે.

प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते ।
प्रसन्नचेतसो ह्याशु बुद्धिः पर्यवतिष्ठते ॥2.65॥

પ્રસાદે સર્વદુઃખાનાં હાનિરસ્યોપજાયતે ।  
પ્રસન્નચેતસોઽહ્યાશુ બુદ્ધિઃ પર્યવતિષ્ઠતે ॥

પ્રસાદે: શાંતિ પ્રાપ્ત થતાં; સર્વદુઃખાનાં હાનિઃ: તમામ દુઃખોનો નાશ થાય છે; પ્રસન્નચેતસઃ: શાંતિયુક્ત મનવાળો મનુષ્ય; હિ આશુ: નિશ્ચિત જલદીથી; બુદ્ધિઃ પર્યવતિષ્ઠતે: તેની બુદ્ધિ સ્થિર બને છે

શાંતિ પ્રાપ્ત થતાં બધા દુઃખો નાશ પામે છે અનેprasann ચિત્તવાળી વ્યક્તિની બુદ્ધિ તત્કાળ સ્થિર બની જાય છે.

नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना ।
न चाभावयतः शान्तिरशान्तस्य कुतः सुखम् ॥2.66॥

નાસ્તિ બુદ્ધિરયુક્તસ્ય ન ચાયુક્તસ્ય ભાવના ।  
ન ચાભાવયતઃ શાન્તિરશાન્તસ્ય કુતઃ સુખમ્ ॥

અયુક્તસ્ય નાસ્તિ બુદ્ધિઃ: અયોગ્ય (અવિનિત) વ્યક્તિ પાસે બુદ્ધિ નથી હોતી; ન ચ અયુક્તસ્ય ભાવના: અને અયોગ્ય માટે ધ્યાન પણ શક્ય નથી; ન ચ અભાવયતઃ શાન્તિઃ: ધ્યાન વિનાની શાંતિ નથી મળતી; અશાન્તસ્ય કુતઃ સુખમ્: જે શાંતિથી વિમુખ છે તેને સુખ કેવી રીતે મળે?

જેનામાં શાંતિ નથી, તેને સુખ મળે જ નહીં – કારણ કે એવા મનુષ્ય પાસે ન બુદ્ધિ હોય છે, ન ધ્યાન, અને ન શાંતિ.

इन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनुविधीयते ।
तदस्य हरति प्रज्ञां वायुर्नावमिवाम्भसि ॥2.67॥

ઇન્દ્રિયાણાં હિ ચરતાં યન્મનોऽનુવિધીયતે ।  
તદસ્ય હરતિ પ્રજ્ઞાં વાયુર્નાવમિવામ્ભસિ ॥

ઇન્દ્રિયાણાં ચરતાં: વિષયોમાં ફરતી ઇન્દ્રિયોની પાછળ; યત્ મનઃ અનુવિધીયતે: મન જે આકર્ષાય છે; તત્ અસ્ય પ્રજ્ઞામ્ હરતિ: તે મનુષ્યની બુદ્ધિને હરી લે છે; વાયુઃ નાવમ્ ઇવ અંબસિ: જેમ પવન જળમાં નાવ ડોલાવેછે

જેમ પવન પાણીમાં નાવને ઉછાળે છે, તેમ વિષયોમાં ફરતી ઇન્દ્રિયોને અનુસરી રહેલું મન મનુષ્યની બુદ્ધિને હરી લે છે.

तस्माद्यस्य महाबाहो निगृहीतानि सर्वशः ।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥2.68॥

તસ્માદ્યસ્ય મહાબાહો નિગૃહીતાનિ સર્વશઃ ।  
ઇન્દ્રિયાણિ ઇન્દ્રિયાર્થેભ્યસ્તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ॥

તસ્માત્ યસ્ય: તેથી જેના માટે; મહાબાહો: હે શક્તિશાળી (અર્જુન); સર્વશઃ નિગૃહીતાનિ ઇન્દ્રિયાણિ: બધી ઇન્દ્રિયોને સંપૂર્ણ નિયંત્રિત રાખે છે; ઇન્દ્રિયાર્થેભ્યઃ: વિષયોથી દૂર રાખે છે; તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા: તેની બુદ્ધિ સ્થિર કહેવાય છે

હે અર્જુન, જે મનુષ્ય બધી ઇન્દ્રિયોને વિષયોથી સંપૂર્ણ રીતે દૂર રાખે છે, તેની બુદ્ધિ સ્થિર કહેવાય છે.

या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी ।
यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः ॥2.69॥

યા નિશા સર્વભૂતાનાં તસ્યાં જાગર્તિ સંયમીઃ ।  
યસ્યાં જાગ્રતિ ભૂતાનિ સા નિશા પશ્યતો મુનેઃ ॥

યા નિશા સર્વભૂતાનાં: જે બધાં જીવો માટે રાત્રિ (અજ્ઞાન)રૂપ છે; તસ્યાં જાગર્તિ સંયમીઃ: તેમાં સંયમી પુરૂષ જાગ્રત રહે છે; યસ્યાં જાગ્રતિ ભૂતાનિ: જેમાં જીવો જાગૃત રહે છે; સા નિશા પશ્યતઃ મુનેઃ: તે જ્ઞાની ઋષિ માટે રાત્રિરૂપ છે

જેઓ માટે અવિદ્યારૂપ છે તે રાત્રિમાં જ્ઞાની જાગે છે, અને જે વિષયોમાં સામાન્ય લોકો જાગે છે, તે જ્ઞાની માટે રાત્રિરૂપ છે.

आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं समुद्रमापः प्रविशन्ति यद्वत् ।
तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे स शान्तिमाप्नोति न कामकामी ॥2.70॥

આપૂર્યમાનમચલપ્રતિષ્ઠં સમુદ્રમાપઃ પ્રવિશન્તિ યદ્વત્ ।  
તદ્વત્કામા યં પ્રવિશન્તિ સર્વે સ શાન્તિમાપ્નોઽતિ ન કામકામી ॥

આપૂર્યમાનમ્ અચલ પ્રતિષ્ઠમ્: સતત ભરાતો પણ અચળ રહેતો સમુદ્ર; આપઃ પ્રવિશન્તિ યદ્ વત્: જેમાં અનેક નદીઓ પ્રવાહિત થાય છે તેમ; તદ્ વત્ કામાઃ યમ્ પ્રવિશન્તિ: તેમ જ તમામ ઇચ્છાઓ જેને સ્પર્શે છે; સઃ શાન્તિમ્ آپ્નોતિ: એ શાંતિ પામે છે; ન કામકામી: ઈચ્છાઓ પાછળ દોડનારો નહિ

જે મનુષ્ય સમુદ્રની જેમ ઇચ્છાઓ આવે છતાં અચળ રહે છે, એ શાંતિ પામે છે; ઇચ્છાઓ પાછળ દોડનારો ક્યારેય શાંતિ પામતો નથી.

विहाय कामान्यः सर्वान्पुमांश्चरति निःस्पृहः ।
निर्ममो निरहंकारः स शांतिमधिगच्छति ॥2.71॥

વિહાય કામાન્યઃ સર્વાન્પુમાંશ્ચરતિ નિઃસ્પૃહઃ ।  
निर्ममो निरહङ्कारः स शान्तिमधिगच्छति ॥

વિહાય સર્વાન્ કામાન્: જે મનુષ્ય સર્વ ઇચ્છાઓનો ત્યાગ કરે છે; નિઃસ્પૃહઃ ચરતિ: અને સ્પૃહારહિત રીતે જીવતો રહે છે; निर्ममः: ‘મારું’ જેવી લાગણીઓ વિના; નિરહંકારઃ: અહંકાર વિહિન; સઃ શાંતિમ્ અધિગચ્છતિ: એવો મનુષ્ય શાંતિ પ્રાપ્ત કરે છે

જે મનુષ્ય તમામ ઇચ્છાઓનો ત્યાગ કરીને મમત્વ અને અહંકાર વગર નિઃસ્પૃહ જીવન જીવતો હોય, તે સાચી શાંતિને પ્રાપ્ત કરે છે.

एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ नैनां प्राप्य विमुह्यति ।
स्थित्वाऽस्यामन्तकालेऽपि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति ॥2.72॥

એષા બ્રાહ્મી સ્થિતિઃ પાર્થ નૈનાં પ્રાપ્ય વિમૂહ્યતિ ।  
સ્થિત્વાસ્યામંતકાલેऽપિ બ્રહ્મનિવારણમૃચ્છતિ ॥

એષા બ્રાહ્મી સ્થિતિઃ: આ છે બ્રહ્મતત્વમાં સ્થિત થવાની સ્થિતિ; પાર્થ: હે પાર્થ; ન ઐનામ્ પ્રાપ્ય વિમૂહ્યતિ: જેને પ્રાપ્ત કરનાર મનુષ્ય ફરીથી મૂઢ બને નહીં; સ્થિત્વા અસ્યામ્ અંતકાલે અપિ: અંત સમય સુધી આ સ્થિતિમાં રહેતાં; બ્રહ્મનિવારણમૃચ્છતિ: તે બ્રહ્મમાં લીન થઇ જાય છે

હે અર્જુન, આ બ્રાહ્મી સ્થિતિ (આત્મનિષ્ઠાવાળી) છે, જેને પ્રાપ્ત કરનાર ક્યારેય મૂઢપણે વળીને નહિ આવે અને આ સ્થિતિમાં અંતકાળે પણ સ્થિર રહેનાર બ્રહ્મસ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરે છે.

ૐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषस्तु ब्रह्मविद्यायां योगाशास्त्रे ।
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे सांख्ययोगोनाम द्वितीयोऽध्याय ॥2॥

ૐ શ્રી પરમાત્મને નમઃ જય શ્રી કૃષ્ણ